Böcek-Çiçek Özelleşmesi: Orkide örneği

Özellikle son 50 yıldır bitki-böcek arasındaki ilişkileri anlamak için yoğun ekolojik ve evrimsel çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda bitkilerin böceklerle döllenebilmesi (tozlaşma = polinasyon) için bitkilerin geliştirmiş olduğu birçok özellik ortaya konulmuştur. Bu yaklaşımlardan bir tanesi, bitki çiçeklerinin sadece belirli böcek türleri ile tozlaştığına veya sadece belirli bir böcek grubuna özelleştiğini göstermiştir. Diğer yandan bazı çiçekler ise morfolojik özelliklerinin elverdiği ölçüde mümkün olan birçok böcek türü ile tozlaşmaya yani genelleşmeye meyillidir. 

Çiçeklerin spesifik bir böcek türüne özelleşmesi ile ilgili en güzel ve can alıcı örnek Orkide türlerinde gözlemlenmiştir. Paulus (2019) yaptığı çalışmalarda Ophrys spekulum çiçeğinin (bir tür orkide) sadece onu tozlaştıran arı türünün (Dasyscolia ciliata) dişisini muazzam bir biçimde taklit ettiğini ve aynı arı türün sadece erkek arılarıyla tozlaştığını ortaya koymuştur (Şekil 1).  

İkisi arasındaki güçlü görsel benzerliğe dikkat edin. Çiçeğin mavi parlayan deseni, dişi yaban arısının mavi parlayan kanatlarını taklit eder. Çiçek dudağındaki kırmızımsı tüyler, dişinin ilgili vücut kıllarının taklididir (Paulus 1978).

Paulus (2019) yine yaptığı çalışmada, dişi arıların türdeş erkek arıları çekmek için feromonlar salgıladığını belirtmiştir. Paulus (2019) çalışmasında Ophrys heldreichii (Orkide Girit’den) türünün çiçeklerinin onun tozlayıcı erkek arıları olan Eucera berlandi bireylerini çekmek için dişi arıların salgıladığı feromonların aynısını salgıladığını ve renklerini taklit ettiğini rapor etmiştir (Şekil 2). Eğer erkek arı Orkide türünde yer alan pollinium’u (polen kesesi) alırsa, orkide çiçeği dişi feromonları taklit eden kokuları salgılamayı durduruyor.

Şekil 2’de Ophrys heldreichii (Girit) ve onun tozlayıcı erkekleri Eucera berlandi örnek olarak gösterilmektedir (Paulus 2018’den değiştirilmiştir).

Orkide örneği ve diğer bazı çalışmalar, bitkilerin böcek türlerine özelleşmesinin düşündüğümüzden daha fazla olduğunu ve bu konuda yeni teknolojik gelişmelere paralel olarak yeni çalışmaların yapılması gerektiğini göstermiştir ^[1]Paulus H.F. 2019. Speciation, pattern recognition and the maximization of pollination: general questions and answers given by the reproductive biology of the orchid genus Ophrys. Available from: … Continue reading.