Gökyüzünü mesken tutan kuşlar… Özgürlüğüne, her an her saniye gitmeye hazır oluşlarına özendiğimiz kuşlar… Her biri birbirinden farklı, hepsi şahsına münhasır… Bazıları hoş sesiyle bizleri mest eder, bazıları sıcak muhabbetiyle evlerimizin en güzel köşesinde durur, bazıları kafesine aşık olurken bazılarının yurdu özgürlüktür. Fakat bir tanesi var ki, Doğu Karadeniz’in gözbebeği… Karadenizlilerin gönlünü mesken tutan Atmaca’yı tanıyor musunuz?
Özellikleri
Atmaca, Accipitriformes takımının atmacagiller (Accipitridae) familyasının atmacalar alt familyasına ait Accipiter cinsi kuş türlerine verilen ortak isimdir. Bu cinsteki bazı türler çakır kuşu ismi ile de anılır. Kanatları geniş ve oldukça kısa, bacakları ve kuyrukları görece uzundur. Bu özellikleri, avlarına yetişebilmek için kısa sürede büyük hızlara erişebilmelerini ve sık ağaçlar arasında ustalıkla manevra yapabilmelerini sağlar; fakat, şahin, kartal gibi daha uzun kanatlı yırtıcılar kadar uzun süre kanat çırpmadan dönemezler. Siyah beyaz görürler.
Dişisi erkeğinden çok daha büyüktür, boyuyla bir çakıra yaklaşır ancak, kanat çırpışları daha hızlı ve hafif, gövdesi daha incedir ve başını daha az ileriye uzatır. Kanat uçları daha küt, kuyruğu daha uzun, ince ve küt uçludur. Erişkin dişinin üstü koyu kül grisi, erkeğinkiyse daha mavimsi kurşuni gridir. Altı kızıl veya kahverengi enine çizgilidir. Dişinin kaşı beyazdır, erkeğinse nadiren kaşı vardır. Kanat altı açık renklidir ve kanat ucunda koyuluk bulunmaz. Genci üstten daha kahverengidir, kaşı belirgin ve beyazdır; boğazı ve göğsü uzun boyuna çizgili veya lekeli, karnının altı enine çizgilidir. Hızlı kanat çırpışlarının arasında kısa süreli alçalarak süzülür. Ormanlar, açık, ağaçlı arazilerde bulunur.
Yaşam Şekli
Bütün türleri ormanlarda yaşayan ve genellikle küçük kuşlarla beslenen atmacalar, dünyanın bütün ormanlık bölgelerinde bulunur. Büyük ağaçlara, dallardan, içi yumuşak bir astarla kaplanmış yuvalar yaparlar. Dişi, kahverengi lekeli beyaz yumurtalarının üstünde dört ile beş hafta kuluçkaya yatarlar. Yavruları beş veya altı hafta sonra tüylenir. Özellikle Trabzon, Rize, Artvin bölgesinde yöre halkının tenta olarak tabir ettiği kapanlarla tutulan atmacalar, bıldırcın avı için eğitilir. Kısa zamanda görevini tamamlayan atmacalar göç mevsimi olan kasım ayının gelmesiyle doğaya salınır.
Beslenmesi
Atmaca kuşlarının ormandaki büyük ağaçlara yaptıkları yuvaları, onların güvenli korunaklarını oluşturur. Gündüz yırtıcıları olarak bilinen atmacalar gündüz avlanan kuşlardandır. Beslenmelerinin büyük bölümünü, yaşam alanı içinde yer alan küçük kuşlar oluşturur. Kimi bölgelerde kertenkele, fare, kurbağa ve çekige gibi küçük canlılarla da beslendiği görülse de atamaca kuşlarının beslenmesi temel olarak kendinden küçük orman kuşlarına dayanır. Avlarına ok gibi fırlayarak yaptıkları manevraların sonunda, sarı renkteki güçlü pençeleriyle onları yakalar. Atmacalar aynı zamanda göçmen küçük yırtıcı kuşlardır. Göç etme nedenlerini daha fazla besine duyulan ihtiyaç oluşturur. Böylece çok daha geniş bir alanda çok daha fazla besine ulaşmaları ve yaşamlarını devam ettirebilmelerini sağlarlar.
Çiftleşme Ve Üremesi
Atmaca kuşlarının ağırlıkları 200-300 gram arasındadır. Dişi ve erkek atmacalar arasında gözle görünür bir büyüklük farkı bulunur. Dişi atmacalar erkek atmacalara göre daha büyük bir vücuda sahiptir. Büyük ağaçlara yaptıkları içi yumuşak bir dokuyla örtülü olan yuva içinde dişi atmaca üzeri kahverengi lekelere sahip yumurtalar bırakır. Yumurtlama ve kuluçkaya yatma dönemleri Mayıs–Haziran aylarına rastlar. Bu dönemde yumurtlayan dişi atmaca kuşları, yumurtalar üzerinde dört–beş hafta kuluçkaya yatar. Dişi atmacaların yumurtadan çıkan yavrularının tüylenmeleri ise yaklaşık beş ya da altı hafta sürer.
Karadeniz’de Atmaca Avlama
Doğu Karadeniz’de ve özellikle Rize’de atmaca avlama kültürü yaygındır. Rize’nin başta Ardeşen İlçesi olmak üzere Pazar, Çayeli ve Fındıklı ilçelerinde yaygın olarak atmaca avlama kültürü görülmektedir. Atmaca avlamak için öncelikle mısır ekimi yapılır. Çekirgelerin özellikle yaz döneminde bu mısır koçanlarının arasına gelmesi beklenir. Sonrasında bu çekirgeler kolay bir şekilde yakalanır. Çekirgelerin bel kısmından bir iple bağlanır. Bu çekirgeler bölgede “Ragi” denilen özel bir kafese konur. Kafesin dış tarafı ise özel olarak dikilen tuzaklarla kaplıdır. Bir süre sonra atmaca, bağlı olan çekirgeyi yemek için bu Ragiye konar. Konduğu anda ise tuzak sayesinde, kolaylıkla yakalanır. Atmaca avlama konusunda özellikle Rize’de bulunan insanlar oldukça deneyimlidir. Bu işle uğraşan kişiler, bu tuzakları hazırlamada ustalaşmışlardır. Bu nedenle çekirgeyi yemek için konan atmacanın yakalanmaktan başka çaresi kalmaz.
Karadeniz’de Atmaca Eğitimi
Atmaca kuşu yakalandıktan sonra eğitim aşamasına geçilir. Bu noktada kuşun düz bir çubuk üzerinde sürekli oturması gerekmektedir. Ayrıca atmacanın çevreden korkmaması ve çekinmemesi için gözlerinin üst tarafı özel bir maddeyle kapatılır. Bu sayede sadece aşağıyı görmesi sağlanmaktadır. Atmaca hayatını dallar üzerinde geçirdiği için sürekli çubuğun üstünde oturması sorun olmaz. Atmacanın beslenmesi için ise bazı serçe türleri getirilir. Etobur bir kuş olduğu için sürekli etle beslenmek zorundadır. Yakalanıp, beslendikten ve bir süre sabit bir şekilde bekletildikten sonra artık atmaca ile avlanmaya sıra gelmiştir. Bu noktada atmacalar yere son derece yakın uçtukları için insanların görünmemesi gerekmektedir. Böyle olunca eğitilen atmaca avlanırken, insanlar “tente” adı verilen ve yukarıdan bakıldığında doğal bir alanmış gibi görünen yerden takip etmelidir. Atmacalar bulundukları çubuktan serbest bırakılır ancak bir ip yardımıyla da takip edilir. Atmaca yakaladığı avı getirdiğinde onu eğiten kişi saniyeler içinde avlanan kuşu almalıdır aksi halde atmaca avladığı kuşu yiyecektir.
Atmacalar genellikle bıldırcın avlanması için kullanılmaktadır. Bıldırcın havalandığında atmaca arkasından bırakılır ve avını anında yakalar. Kısa süre sonra dalda pençesinde bıldırcın olan atmaca görülür. Avcı ise bıldırcını parçalamadan atmacadan almaya çalışır. Atmacayı kolda tutmak için kolunuzun çok sağlam bir şekilde sarılması gereklidir. Atmaca kolunuzdan hemen uçmak ister ancak bunu sürekli tekrarlarsanız atmaca başka şansı kalmadığını anlayacak ve sürekli kolunuza konacaktır. Doğu Karadeniz’de atmaca avlaması ve eğitimi oldukça yaygın bir aktivitedir [1]“Atmaca” https://ebird.org/home[2]“Atmaca” https://tr.wikipedia.org/wiki/Anasayfa[3]“Atmaca Kuşları Doğal Hayatı, Beslenmesi, Yemleri ve Çiftleşmeleri” https://www.hayvansitesi.com/[4]“Karadeniz’de Atmaca Yetiştiriciliği Nasıl Yapılır?” https://www.bilgiustam.com/.
[cite]
Kaynaklar ve İleri Okuma
