Ekolojik Hafıza ve Doğal Bitkilerle Peyzaj

Yaşamın sürdürülmesi için vazgeçilmez önemde olan bitkiler, insan hayatının daima merkezinde yer almıştır. Dünyada hızlı nüfus artışı, büyüyen kentler, artan yapılaşma sonucu; doğal alanlar tahrip olmakta, ekosistemler zarar görmekte, bitki çeşitliliği giderek azalmaktadır. Şehirlerde ihtiyacından fazlasını tüketen insan, üretim sistemi ve ekosistemlerin yeterliğini zorlamakta ve telafisi gittikçe zorlaşan çevresel problemlere yol açmaktadır. Yeryüzünün sadece yüzde ikisini kaplamasına rağmen, dünyadaki kaynakların yüzde üçünü tüketen kentsel alanlar, kirlilik ve karbondioksit salınımı gibi çoğu çevre probleminin kaynağıdır. Hubert Reeves tarafından dile getirilen şu söylem, neredeyse gerçekleşmek üzeredir:

Doğa ile savaş halindeyiz; eğer kazanırsak, kaybedeceğiz!

Hubert Reeves

Kentlerde gözlenen temel problem, artan nüfusla birlikte yeşil alanların azalması ve kentsel alanların doğayla uyumlu olmamasıdır. Doğayı korumak ve yaşam kalitesini iyileştirmek için; kentleri yeni bir anlayışla dönüştürmek, üretim-tüketim dengesini çevre dostu yaklaşımla doğaya uygun kılmak gerekir.

Son yıllarda giderek daha fazla konuşulmaya başlanan “Ekolojik Hafıza” kavramı, geleceğin kentlerini oluşturmada önemli bir yol gösterici niteliğindedir. Ekolojik hafıza, bir toplumun ekoloji alanında, geçmişinden itibaren oluşturduğu deneyim ve donanımın, sonraki süreci etkileme yeteneği olarak tanımlanır. Bu özelliğiyle, doğada türler arasında ve türlerle çevre arasındaki ilişki ve etkileşim sonucu oluşan ekosistemin yenilenmesine yardımcı olur.

Bir kentin biçimlenişinde ve kent kimliğinin yaratılmasında rol oynayan doğal ve yapay bileşenler arasında, yeşil dokunun önemli yeri vardır. Ekosisteme, sosyal-kültürel-ekonomik-ekolojik açılardan katkıda bulunan yeşil alanların belirleyici malzemesi bitkilerdir. Kent kimliğini güçlendirecek, kentlilerin hafızasında iz bırakacak doğru bitki türlerinin seçilerek, uygun konumlarda yer alması önemlidir. Bu amaçla, canlı kent mobilyaları olarak tanımlanan ağaçlar, ağaççıklar, çalılar, sarılıcılar-tırmanıcılar, yer örtücüler, su bitkileri, çimler, mevsimlikler kullanılabilir.

Kentlerin akciğeri olan bitkiler, en önemli yaşam kaynağımız olan oksijeni sağlamanın ve fauna için yaşam alanı oluşturmanın yanısıra; bulundukları mekânlara ya da kentlere estetik değer katmak, simgesel anlam ve farklılık yaratarak kimlik kazandırmak gibi işlevlere sahiptir. Ancak son zamanlarda, bu amaçla gerçekleştirilen bitkilendirme çalışmalarının, çoğunlukla yöresel karakter yansıtmayan ve birbirine benzeyen uygulamalar şeklinde tekrarlanması, önemli bir sorun oluşturmaktadır.

Doğal Bitkiler

Dünyanın bitki çeşitliliği bakımından önemli ülkelerinden olan Türkiye’de, yaklaşık 11.000 çiçekli bitki ve eğrelti çeşidi doğal olarak yetişmekte; bunların % 34,4’ü, yani yaklaşık üçte biri endemik türlerden oluşmaktadır. Endemik bitkilerin sayısı, tür bazında yaklaşık 3022 olurken, bu sayı alttür, varyete ve hibritlerle birlikte 3403’e yükselir. Genelde nadir görülen bu yüksek endemiklik oranına, ancak tropik bölgelerde ve izole olmuş adalarda rastlanır.

Bitki çeşitliliği bakımından bu kadar zengin olan ülkemizde, yöreye uygun doğal bitkiler yerine, egzotik bitkilerin giderek daha fazla tercih edilmesi, doğal örtünün ve ekolojik hafızanın tahrip olmasına yol açabilir. Doğal bitkilerin, peyzaj tasarımlarında kullanılması, ekolojik hafıza için çok önemlidir.

Kentlerde uygulanan peyzaj tasarımlarında, doğal bitkilerin tercih edilmesinin yararları şu şekilde sıralanabilir:

– Doğal bitkiler, egzotik bitkilere göre daha dayanıklıdır.

– Uygun yetiştirme koşullarında, çevre koşullarına kolay uyum sağlarlar.

– Bölgesel iklim ortamındaki aşırılıklardan daha az etkilenirler.

– Sağlıklı ekosistem oluşumuna katkıda bulunurlar.

– Erozyonun azalmasına ve toprak verimliliğine katkıda bulunurlar.

– Gübre ve ilaca daha az gereksinim duyarlar.

– Yetiştirme kolaylıkları sebebiyle, plantasyon çalışmalarının her aşamasında daha az maliyet oluştururlar.

– Yaban yaşamı için besin ve barınak sağlar; habitatların bakımı ve onarımında yararlı olurlar.

– Plantasyon çalışmalarında, alanın peyzaj karakteri ve aidiyet hissi kazanmasına yardımcı olurlar. Örneğin, alpin vejetasyonu dağlık alanlarda, tropik bitkiler yağmur ormanlarında, kaktüs ve sukulentler kurak ortamlarda sağlıklı görünüm oluşturur.

İklim Değişikliği

Günümüzde dünyanın karşı karşıya bulunduğu en önemli sorun; insan faaliyetlerinden kaynaklanan, geri dönüşü olmayan ve hızla etkisini artıran “İklim Değişikliği”dir. İklim değişikliğinin ormanlar, tarım alanları, bitki örtüsü, biyoçeşitlilik, temiz su kaynakları, enerji, deniz seviyesi, insan sağlığı, kısacası yaşama dair, ekosistem ve canlılara ilişkin bütün konularda önemli etkileri vardır. Bu etkinin gelecekte daha da artması, bazı alanlarda yıkıcı boyutlara ulaşması, sonuçta tüm ekosistemlerde değişim-dönüşüme yol açması kaçınılmaz görünmektedir.

İklim değişikliği, günümüzde dünyanın karşı karşıya olduğu en büyük tehlikedir. Geçtiğimiz yüzyıl boyunca yeryüzü sıcaklığı, yaklaşık 1° C arttı ve bu artış hızlanarak devam etmektedir. İklim değişikliğiyle birlikte buzullar erimekte, denizlerin seviyesi yükselmekte, aşırı iklim olaylarının sayısı ve şiddeti artmakta, sıcak hava dalgaları daha sık meydana gelmektedir. Aynı zamanda seller, su taşkınları, kuraklık, su varlığının azalması, gıda krizi ve biyoçeşitliliğin zayıflaması gibi birçok felaket ortaya çıkmaktadır. Önümüzdeki otuz yılda, sıcaklık artışının yaklaşık 1,5° C düzeyinde tutulamaması halinde, iklim değişikliğinin yıkıcı etkilerinin katlanarak artacağı öngörülmektedir.

Kurakçıl Peyzaj

Gelecekte yaşanacak kuraklık sorunu gözönüne alındığında, suyun etkili kullanımı ilkesinden hareketle önerilen, “Kurakçıl Peyzaj” (Xeriscape) yaklaşımı, giderek önem kazanmaktadır. Bu anlayışa göre, çevre-mekân kalitesi bağlamında düzenlenmiş ve sürdürülebilirliği sağlanmış kentsel yeşil alanlar, başarılı uygulama örnekleri olacaktır.

Kurakçıl Peyzaj uygulamasında, yöresel koşullara uygun doğal bitki kullanımı, iklim değişikliğinin etkilerine ilişkin yararlı sonuçlar doğurur. Örneğin, alana uyum zorluğu yaşanmadığından, doğal görünüm sürdürülebilir; su kullanımının en az düzeye indirilmesi gerçekleşir; dışarıdan gelen istilacı türlere karşı koruma sağlanır; oluşan kök sistemiyle erozyon kontrolünde etkili olunur.

Her kentin, onu yaşatan-tanımlayan farklı özellikleri olduğu gibi, kendine özgü farklı bitki dokusu da vardır. Bu bitki dokusu ve onun da parçası olduğu ekosistemin işlerliğine dair tüm bilgi ve verileri içeren “Ekolojik Hafıza”; ekosistemlerin sürdürülebilirliği konusunda umutlu olmanın ipuçlarını da taşımaktadır.^[1]Aktaş, B., 2020, Küresel Isınmaya Bağlı Olarak Konya’da Bazı İklim Parametreleri ve İklim Tiplerinde Meydana Gelebilecek Olası Değişiklikler, Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu Üniversitesi … Continue reading^[2]Andersson, E., Barthel, S., Borgström, S., Colding, J., Elmqvist, T., Folke, C., & Gren, Å. 2014. Reconnecting Cities to the Biosphere: Stewardship of Green Infrastructure and Urban Ecosystem … Continue reading^[3]Bilgin, B., 2018, Ekolojik Hafıza ve Sosyo-Ekolojik Hafıza’nın Ekosistem Sürdürülebilirliği Açısından Kentsel Alanlardaki Önemi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama … Continue reading^[4]Curtis, K.R., M.W. Cowee, and S.L. Slocum, (2005). “Nevada Wildland Seed Cooperative Feasibility Assessment.” University of Nevada Center for Economic Development (UCED) Publication 2005/06-10.^[5]Fernández-Llamazares, Á., Díaz-Reviriego, I., Luz, A. C., Cabeza, M., Pyhälä, A., & Reyes-García, V., 2015. Rapid ecosystem change challenges the adaptive capacity of local environmental … Continue reading^[6]Gitmiş, E.A., 2020, Kurakçıl Peyzaj Düzenlemelerine Bir Tasarım Önerisi; Aliya İzzetbegoviç Parkı Örneği, Turkish Journal of Forest Science, 5(1), 214-232.^[7]Karaşah, B. & Sarı, D., 2018. “Kent Kimliğinde Etkili Bir Bileşen: Doğal Bitkiler”, International Social Sciences Studies Journal, 4(26): 5539-5545.^[8]Kısakürek, Ş. & Bayazıt, E., 2018. “Kahramanmaraş Kenti Örneğinde Kent Kimliği ve Kentsel Donatı Elemanları”, Turkish Journal of Forest Science 2(1): 49-59.^[9]Özhatay, E.C., 2009. Türkiye’nin Peyzajda Kullanılabilecek Bazı Doğal Bitkileri, Marmara Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.^[10]Sun, Z. & Ran, H., 2011. Ecological memory and its potential applications in ecology; a review. South China Botanical Garden, Chinese Academy of Sciences, China.^[11]Uncu, B.A., 2019. İklim için Kentler, Yerel Yönetimde Eylem Planı.

DOI: scientiaturcica.com/10.5922/SCITUR.2022.020